मातृभाषा हेच खरे शिक्षणाचे खरे माध्यम
मातृभाषा म्हणजेच आपली सांस्कृतिक ओळख आहे. मूल जन्मल्यानंतर पहिला संवाद आपलीच भाषा म्हणजेच मातृभाषेत घडतो. या भाषेचा गोडवा, आपुलकी आणि जिव्हाळा मूल लगेचच आत्मसात करते. म्हणूनच कोणत्याही व्यक्तीचे व्यक्तिमत्त्व घडवण्यात मातृभाषेला विशेष स्थान आहे. मूल जेव्हा आपलीच भाषा ऐकते, तेव्हा ते सहज समजू लागते, भाव व्यक्त करू लागते आणि आपले जग समृद्ध करू लागते. म्हणूनच मातृभाषा हेच खरे शिक्षणाचे खरे साधन आहे.
मातृभाषेचा उपयोग म्हणजे मूल आपल्या अवतीभोवतीचे जग समजून घेण्यासाठी करीत असलेली पहिली पायरी आहे. या भाषेतूनच मूल आपली भावना व्यक्त करायला शिकते. आपलीच भाषा ऐकून मूल आत्मविश्वासाने आपले मत व्यक्त करते. आपली संस्कृती, आपली मूल्ये आणि आपले पारंपरिक ज्ञान या मातृभाषेच्याच आधाराने आपल्यापर्यंत पोहोचते. म्हणूनच शिक्षणाचा पाया मातृभाषेतच घालायला हवा.
महात्मा गांधी यांनी म्हटले आहे की, मूल आपलीच भाषा ऐकून जास्त लवकर शिकते आणि समजून घेते. रवींद्रनाथ टागोर यांनीही मातृभाषेला शिक्षणाचा आधार म्हटले आहे. त्यांच्या मते, मूल आपल्या भाषेच्याच आधाराने आपली सर्जनशीलता विकसित करू शकते. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांच्या मते, मातृभाषेतील शिक्षणाने मूल आपली सांस्कृतिक ओळख जपतच भविष्याच्या दिशेने वाटचाल करू शकते. डॉ. राधाकृष्णन यांच्या मतानुसार, मूल आपल्या भाषेतूनच आपले व्यक्तिमत्त्व घडवू शकते.
भाषातज्ज्ञ नोम चॉम्स्की यांनीही या मुद्द्याचा आधार घेत म्हटले आहे की, मूल ज्या भाषेत विचार करते, त्या भाषेतच त्याचा मेंदू जास्त सर्जनशील होतो. म्हणूनच जगभरातील शिक्षणतज्ज्ञ मातृभाषेतील शिक्षणाचा पुरस्कार करतात. युनेस्कोनेही या संदर्भात जाहीरपणे म्हटले आहे की, मूल ज्या भाषेत संवाद साधते, त्याच भाषेत शिक्षण दिल्यासच त्याचा समग्र विकास घडतो.
जर इतिहासाचा मागोवा घेतला तर आपल्याला लक्षात येते की, प्राचीन काळात गुरुकुलांमध्ये शिक्षण मातृभाषेतूनच दिले जात असे. त्या काळात मूल आपलीच भाषा ऐकून वेद, पुराणे, महाकाव्ये आणि तत्त्वज्ञान समजून घेत असे. महाकवी कालिदास, संत ज्ञानेश्वर, नामदेव, तुकाराम या साऱ्यांच्या रचनांचा आधार आपलीच भाषा आहे. साधू-संतांच्या वचने आणि अभंग आपलीच भाषा समृद्ध करतात आणि त्या भाषेतूनच मूल जीवनाचे मूलमंत्र समजून घेत राहते.
मध्यम काळातही आपली स्थानिक भाषा शिक्षणाचा आधार होती. त्या काळात धर्म, तत्वज्ञान, विज्ञान आणि नीतीमत्ता या साऱ्या गोष्टी मातृभाषेतच समजवल्या जात. म्हणूनच आपली सांस्कृतिक जडणघडण मातृभाषेशिवाय शक्यच नव्हती. मातृभाषेनेच आपली सांस्कृतिक मूल्ये जपली आणि जोपासली.
आधुनिक काळात इंग्रजीला जागतिक भाषा म्हणून स्थान आहे. इंग्रजीमुळे रोजगाराच्या संधी वाढतात, हे नाकारता येणार नाही. म्हणूनच अनेक पालक इंग्रजी शाळांत आपली मुले घालतात. मात्र इंग्रजीमुळे मूल आपलीच भाषा विसरून जाते, आपलीच संस्कृतीपासून दुरावते आणि आपलीच सांस्कृतिक ओळख हरवून बसते. इंग्रजीतून मूल शिकताना त्याचा पाया कमकुवत होतो, कारण मूल रटून परीक्षा पास करण्यावरच भर देते. या प्रक्रियेत मूल सर्जनशील राहू शकत नाही.
मुलाला इंग्रजीतूनच शिकवल्यास आपुलकीने समजण्याची प्रक्रिया मंदावते. इंग्रजीमुळे मूल आपलीच भाषा बोलायला लाजू लागते, आपलीच संस्कृती त्याला दुय्यम वाटू लागते. म्हणूनच इंग्रजीचे महत्त्व लक्षात घेतानाच मातृभाषेचे स्थान जपायला हवे. इंग्रजी किंवा अन्य भाषा शिकायला हरकत नाही, परंतु मुलाचा पाया मात्र मातृभाषेतच घालायला हवा.
मातृभाषा हीच आपली सांस्कृतिक मूलाधार आहे. आपलीच भाषा जपली तरच आपली सांस्कृतिक ओळख टिकून राहील. मूल मातृभाषेतूनच आपले भावविश्व समजून घेते, आपली सर्जनशीलता वाढवते आणि समंजस नागरिक म्हणून घडते. मातृभाषेतूनच मूल आपली पारंपरिक शहाणीव, आपली संस्कृती, आपली मूल्ये समजून घेऊ शकते. या भाषेतूनच मूल आपले व्यक्तिमत्त्व समृद्ध करते.
म्हणूनच, मातृभाषेला सन्मान दिल्याशिवाय आपले मूल सर्जनशील, सहृदयी आणि समंजस नागरिक होऊ शकत नाही. मातृभाषेतूनच मूल आपली प्रतिभा खुलवू शकते, आपली सांस्कृतिक जडणघडण टिकवू शकते आणि आपली मूल्ये जपत भविष्यात आगेकूच करू शकते. म्हणूनच मातृभाषा हेच खरे शिक्षणाचे खरे माध्यम आहे.
लेखक:
श्री. सचिन लक्ष्मण घुसळे
उपाध्यापक,
जिल्हा परिषद प्राथमिक शाळा काकडी, ता. कोपरगाव
